View source for విష్ణువర్ధనుడు


{{Use dmy dates|date = February 2019}}
{{Use Indian English|date=February 2016}}
{{Infobox royalty 
| image = Vishnuvardhana.JPG
| succession = [[Hoysala Empire|Hoysala King]]
| reign = {{circa|1108|1152 CE}}
| successor = [[Narasimha I]]
| dynasty = [[Hoysala Empire|Hoysala]]
| religion = [[Hinduism]] (convert from [[Jainism]])<ref name="life"/><ref name="convert1"/><ref name="convert2"/><ref name="convert3"/>
| predecessor = [[Veera Ballala I]]
}}
[[File:Chennakeshava Temple at Belur.jpg|thumb|right|250px|బేలూరు వద్ద వేసర నిర్మాణ శైలిలో విష్ణువర్ధనుడు నిర్మించిన చెన్నకేశ్వర ఆలయం]]
[[File:Profile of extensive relief sculpture at Hoysaleshwara temple in Halebidu.jpg|thumb|upright|250px|హొయశిల వద్ద కేతవర్మ, కేసరచెట్టి అనే సంపన్న వ్యాపారుల నిధిసహాయంతో నిర్మించబడి రాజు విష్ణువర్ధనుడు, రాణి శీతలాదేవిలకు అంకితం ఇవ్వబడిన హొయశిలేశ్వరుడి ఆలయం]]
[[File:Kappe Chennigaraya temple (1117 AD) in Belur.JPG|thumb|upright|250px|రాణి శీతలాదేవి నిర్మించిన కప్పే చెన్నిగరాయ ఆలయం]]
'''విష్ణువర్ధనుడు''' ({{lang-kn|ವಿಷ್ಣುವರ್ಧನ}}) (క్రీ.శ 1108–1152) [[హొయసల సామ్రాజ్యం|హోయసల]] వంశానికి చెందిన ఒక రాజు. ఈ రాజ్యం ప్రస్తుతం [[కర్ణాటక]] రాష్ట్రంలో ఉంది. ఈయన తన అన్న ఒకటవ వీర బల్లాల క్రీ.శ 1108 లో మరణించిన తరువాత సింహాసనాన్ని అధిష్టించాడు. మొదట్లో జైనమతాన్ని అనుసరించే వాడు. అప్పుడు ఆయనను ''బిత్తిదేవుడు'' అని పిలిచేవారు. తరువాత రామానుజాచార్యుల ప్రభావంతో హిందూ మతంలోకి మారి విష్ణువర్ధనుడనే పేరుతో చలామణి అయ్యాడు.<ref name="life">Alkandavilli Govindāchārya (1906), p.180</ref><ref name="convert1">Stein, Burton (1989), p.16, ''The New Cambridge History of India: Vijayanagara'', Cambridge University Press, ISBN 0 521 266 939</ref><ref name="convert2">Menon, Indira (2013), p.127, ''RHYTHMS IN STONE, The Temples of South India, Ambi Knowledge Resource</ref><ref name="convert3">Smith, Vincent Aurthur (1920), p.203, ''The Oxford History of India: From the Earliest Times to the End of 1911'', Clarendon Press</ref> 
విష్ణు వర్ధనుడు దక్షిణ భారతదేశంలో స్వతంత్ర హోయసాల సామ్రాజ్యం స్థాపించడానికి తన చక్రవర్తి, [[పశ్చిమ చాళుక్యులు|పశ్చిమ చాళుక్య]] రాజైన నాలుగో విక్రమాదిత్యుడిపైనా, దక్షిణాన ఉన్న [[చోళ సామ్రాజ్యం]] పైన అనేక దండయాత్రలు చేశాడు. 
తలకాడు యుద్ధంలో చోళుల నుంచి గంగావతి (ప్రస్తుతం దక్షిణ కర్ణాటక) లోని కొన్ని ప్రాంతాలను, <ref name="recover">Sen (1999), pp.386-387, p.485</ref> నోలంబావడి లోని కొన్ని ప్రాంతాలను <ref name="sen2">Sen (2013), pp.58-60</ref> తన రాజ్యంలో కలుపుకున్నాడు.

విష్ణువర్ధనుడి పరిపాలనలోనే హోయసాలుల కన్నడ సాహిత్యం బాగా వ్యాప్తి చెందింది. గణితవేత్తయైన రాజాదిత్యుడు వ్యవహార గణితం, లీలావతి అనే గణిత గ్రంథాలను రచించాడు. ఇ.పి. రైస్ అనే చరిత్రకారుని అభిప్రాయం ప్రకారం నాగచంద్ర అనే మహాకవి కన్నడంలో రామాయణం యొక్క విస్తృత రూపమైన రామచంద్ర చరిత పురాణం, జైన తీర్థంకరుడి పై మల్లినాథ పురాణం లాంటి రచనలు చేసినపుడు విష్ణువర్థనుని ఆస్థానంలోనే ఉన్నాడు.<ref>T. K. Venkataraman (1968), p.163, ''Indian culture'', University of Madras, Amudha Nilayam, OCLC 599885676</ref><ref>Karnataka through the ages: from prehistoric times to the day of the independence of India,  Literary and Cultural Development Dept, Government of Mysore, 1968, p.466</ref><ref name="math">Kamath (1980), p.133</ref><ref name="malli">E.P. Rice in Sisir Kumar Das (2005), p.144, ''A History of Indian Literature, 500-1399: From Courtly to the Popular'', Sahitya Akademi, ISBN 81-260-2171-3</ref>
== విజయాలు ==
===దక్షిణ ప్రాంతాలలో యుద్ధాలు ===
విష్ణువర్ధన తన అన్నయ్య మొదటి వీర బల్లాలా పాలనలో గంగావాడిలోని కొన్ని ప్రాంతాలకు రాజప్రతినిధిగా ఉన్నారు. హొయసల సింహాసనాన్ని అధిరోహించిన తరువాత. ఆయన సి క్రీ.శ..1116 లో గంగావాడి ఆక్రమిత చోళ భూభాగాలను స్వాధీనం చేసుకోవడం ఆయన మొదటి ప్రధాన విజయంగా భావించబడుతుంది. చరిత్రకారుడు కామతు అభిప్రాయం ఆధారంగా అసంతృప్తి చెందిన చోళ రాజప్రతినిధి అడిగైమాను విష్ణువర్ధనుడి ఆక్రమణలో సహాయం చేసి ఉండవచ్చు అని భావిస్తున్నారు. మతపరంగా వైష్ణవ హిందువు కావడంతో చోళ రాజప్రతినిధి పట్ల రాజు మొదటి కులోత్తుంగ చోళుడు ఆదరంగా ప్రవర్తించకుండా ఉండి ఉండవచ్చు.<ref name="Chola">Kamath (1980), p.124</ref><ref name="overthrow">Sen (1999), p.485</ref> కానీ శాస్త్రి విష్ణువర్ధనుడు తన మద్దతు పొందే ముందు అడిగైమానును తనవైపు సామర్ధ్యంగా తిప్పుకున్నాడని పేర్కొన్నాడు.<ref name="santara">Sastri (1955), p.174</ref> సి క్రీ.శ..1117 నాటికి విష్ణువర్ధనుడు నీలగిరి ప్రాంతంలోని ఇతర పాలకులైన చెంగల్వాలు, కొంగల్వాలు, (చరిత్రకారుడు డెరెటు అభిప్రాయం ఆధారంగా కొంగల్వా యువరాణి చందలదేవిని వివాహం చేసుకున్నాడు), నిదుగళు చోళ పాలకుడు ఇరుక్కవేలాను ఓడించాడు. కామతు అభిప్రాయం ఆధారంగా విష్ణువర్ధనుడి దళాలు కంచి వరకు వెళ్ళాయి. నోలంబవాడి నోలంబాలు, బనావాసి, గోవా కడంబాలు (రెండవ జయకేసి పాలన), ఉచ్చంగి పాండ్యాలు (తుంగభద్ర సమీపంలో పాలకుల చిన్న రాజవంశం), తులునాడు అలుపాలు, హోసగుండ సంతారాలు కప్పం అర్పించి విష్ణువర్ధనుడి ఆధిపత్యాన్ని అంగీకరించవలసిన పరిస్థితి ఎదురైంది.<ref name="santara">Sastri (1955), p.174</ref><ref name="lord">Kamath (1980), p.125</ref><ref name="pandya">Chopra, Ravindran and Subrahmanian (2003), p.152-153</ref> ఈ కాలానికి చెందిన హొయసల శాసనాలు విష్ణువర్ధనుడు నీలగిరిని జయించడాన్ని గమనించవచ్చు. చమరాజనగర శాసనం ఆయన సైన్యాలు నీలా పర్వతాలను దాటిన ఆయనను "కేరళ మాస్టరు" గా ప్రకటిస్తున్న వివరాలను ఇస్తుంది. చరిత్రకారులు చోప్రా, రవీంద్రను, సుబ్రమణియన్ల అభిప్రాయం ఆధారంగా చోళుల మీద విజయం సాధించిన తరువాత కాంచీలో తాత్కాలికంగా గడిపినట్లు ఇతర నమోదిత వ్రాతపూర్వక ఆధారాలు పేర్కొన్నాయి. చోళ సామ్రాజ్యానికి అంతరాయం కలిగించడానికి విష్ణువర్ధనుడు కూడా కొంత కారణంగా ఉన్నాడు.<ref name="Kanchi">Chopra, Ravindran and Subrahmanian (2003), p.153</ref>  ఈ విజయాలతో విష్ణువర్ధనుడు తలకాడుకొండ ("లార్డు ఆఫ్ తలాకాడు), నోలంబవాడి గోండా (" లార్డు ఆఫ్ ది నోలంబాసు ") అనే బిరుదులను స్వీకరించారు.<ref name="gonda">Kamath (1980), pp.124-125</ref>

===కల్యాణి చాళుక్యులతో యుద్ధాలు ===
దక్షిణాదిలో అతని విజయాల తరువాత విష్ణువర్ధన తన అధిపతి, గొప్ప పశ్చిమ చాళుక్య రాజు 6 వ విక్రమాదిత్య నుండి విముక్తి పొందాలనే ఉద్దేశ్యంతో వేగంగా ఉత్తరం వైపు తిరిగాడు. C.క్రీ.పూ 1117 - c.1120 మధ్య, విష్ణువర్ధనుడు కన్నెగళ (c.క్రీ.పూ.1118) వద్ద చాళుక్య సైన్యాలతో విజయవంతంగా వ్యవహరించాడు. హనగలు వద్ద ఒక వ్యూహాత్మక కోటను ఆక్రమించాడు. హాలూరు (c.క్రీ.పూ1120) వద్ద చాళుక్య సైనికాధికారి బొప్పన్నను ఓడించాడు. బనావాసి, హుమాచా ప్రాంతాల మీద తన నియంత్రణను విస్తరించాడు.  C.క్రీ.పూ.1122 నాటికి ఆయన కృష్ణ నదికి చేరుకున్నాడు. ఇక్కడ ఆయన చాళుక్య చక్రవర్తికి విధేయుడైన సైనికాధికారి అయిన శక్తివంతమైన సిండా అధిపతి అచుగి చేతిలో ఓడిపోయాడు. విష్ణువర్ధనుడి ప్రస్తుతానికి చాళుక్య సింహాసనానికి లొంగిపోవలసిన అవసరం ఏర్పడింది.
<ref name="lord"/><ref name="humacha">Chopra, Ravindran and Subrahmanian (2003), pp.153-154</ref> కానీ ఆయన ఎక్కువ కాలం చాళుక్యులకు లొంగి ఉండలేదు. ఆరవ వికార్మాదిత్య మరణం తరువాత హొయసల చక్రవర్తి హనగలు, ఉచ్చాంగి, బంకాపురాలను c.క్రీ.శ.1140 నాటికి తిరిగి స్వాధీనం చేసుకుని తుంగభద్ర నదికి ఉత్తరాన లక్కుండి వరకు వెళ్ళాడు.<ref name="lord"/><ref name="occupu">Sen (1999), p.387</ref> చరిత్రకారుడు మజుందారు కృష్ణ నది ప్రాంతంలో విష్ణువర్ధనుడి నియంత్రిత ప్రాంతాలను c.క్రీ.శ.1131 లో కూడా పేర్కొన్నాడు. చాళుక్యులకు నామమాత్రంగా లొంగి ఉన్నప్పటికీ సార్వభౌమత్వానికి చిహ్నంగా ప్రతిష్టాత్మక " తులపురుష " వేడుకను ప్రదర్శించాడు.<ref name="krishna">Majumdar R.C (1977), p.410</ref> విష్ణువర్ధనుడి మరణించిన సంవత్సరంలో చరిత్రకారులు విభజించబడ్డారు. శాస్త్రి, ఎస్.కె. అయ్యంగారు, దేశాయి విష్ణువర్ధనుడు సి. క్రీ.శ. 1152 లో మరణించారని అభిప్రాయపడ్డారు. సి. క్రీ.శ. 1145 యల్లాదహల్లి వ్రాతపూర్వక ఆధారాలు తన కుమారుడు మొదటి నరసింహ హొయసల చక్రవర్తిగా ప్రకటించినందున విష్ణువర్ధనుడు కొద్దిసేపటి క్రితం మరణించినట్లు ఆధారాలు ఉన్నాయని కామతు పేర్కొన్నాడు.<ref name="lord"/>

===నిర్మాణకళా వారసత్వం ===
విష్ణువర్ధనుడు నిర్మాణకళాకారుడు. చోళులకు వ్యతిరేకంగా తన విజయోత్సవాన్ని జరుపుకునేందుకు ఆయన తలాకాడు వద్ద కీర్తి నారాయణ ఆలయాన్ని  బేలూరు వద్ద అద్భుతమైన విజయనారాయణ ఆలయాన్ని (చెన్నకేశవ ఆలయం అని కూడా పిలుస్తారు, దీనిని హిందూ దేవుడు విష్ణువుకు అంకితం చేశారు) నిర్మించారు. <ref name="Chola"/> అదే సమయంలో బేలూరు వద్ద ఉన్న ఆలయం కంటే ఎక్కువ అలంకరించబడిన, హిందూ దేవుడు శివుడికి అంకితం చేయబడిన హొయసలేశ్వర ఆలయం పవిత్రం చేయబడింది.<ref name="garuda">{{cite web|title=Hoysala Heritage|url=http://www.frontline.in/static/html/fl2008/stories/20030425000206700.htm |author=Professor S. Settar|publisher=Frontline, From the publishers of the Hindu|work=Frontline, Volume 20 - Issue 08, April 12–25, 2003|accessdate=2006-11-22}}</ref><ref name="shiva">Foekema (1996) p.14</ref> బేలూరు, హలేబీడు దేవాలయాలు ప్రతిపాదిత యునెస్కో ప్రపంచ వారసత్వ ప్రదేశాలుగా గుర్తించబడ్డాయి.
<ref name="heritage">{{cite news|title=Sacred Ensembles of the Hoysala - Tentative Lists|url=http://whc.unesco.org/en/tentativelists/5898/ |author=|work=UNESCO |accessdate=4 September 2014|location=World Heritage Centre, Paris, France|date=July 2014}}</ref> చెన్నకేశవ ఆలయ సముదాయంలో విష్ణువర్ధనుడి ప్రసిద్ధ రాణి శాంతలాదేవి నిర్మించిన చిన్న ఇంకా అలంకరించబడిన కప్పే చెన్నిగరయ ఆలయం ఉంది.
<ref name="kappe">Jyotsna Chatterji, (1990), p.91, ''Religions and the status of women'', Uppal Publishing House for William Carey Study and Research Centre, Calcutta</ref>

==మూలాలు==
{{మూలాలజాబితా}}

[[వర్గం:మహారాజులు]]
[[వర్గం:భారతదేశ చరిత్ర]]